De Nobelprijs is een idee van Alfred Nobel, de bedenker van dynamiet. De prijs werd ingesteld in 1895 in het testament van de uitvinder. In 1901, 6 jaar na zijn overlijden, werd de Nobelprijs voor het eerst uitgereikt. Er zijn heel wat wetenschappers die hun werkzaamheden versnellen of juist vertragen om in aanmerking te komen voor de prijs.
Eigenlijk heeft een foutief overlijdensbericht geleid tot het bedenken van de Nobelprijzen. Het fortuin van Alfred Nobel was groot en dankzij slimme beleggingen van zijn erfgenamen, kunnen er ieder jaar nog miljoenen euro’s aan prijzengeld worden uitgekeerd. De Nobelprijs bestaat uit een geldprijs, een oorkonde en een medaille.
Alfred Nobel werd geboren in 1833. Zijn vader had een springstoffenfabriek, waar Alfred experimenteerde met explosieven. Hij was op zoek naar een veilige manier on nitroglycerine te ontsteken. Bij een van zijn experimenten ging het mis en blies hij de hele fabriek op, waarbij vijf mensen om het leven kwamen, inclusief zijn eigen broer. De uitvinder kon zijn plannen niet loslaten en vond al snel een veilige ontstekingsmethode en een springstof uit; dynamiet. Binnen een paar jaar was dit het meest bekende en gebruikte explosief ter wereld. Helaas werd het niet alleen gebruikt voor goede doelen, zoals tunnel- en mijnbouw, maar ook als oorlogswapen.
Op 13 april 1888 woonde Nobel in Parijs en las zijn eigen overlijdensbericht in een Franse krant. De krant had zijn naam verward met die van zijn broer Ludvig, die wel was overleden. In de overlijdensadvertentie werd Nobel omschreven als een ‘handelaar in de dood’, omdat hij dankzij zijn uitvinding rijk werd van het oorlogsleed. Dit bericht kwam was nogal een schok voor hem. Het kwam erg hard aan. Hij wilde zijn naam zuiveren en veranderde zijn testament. In 1895 introduceerde hij de Nobelprijzen voor Natuurkunde, Geneeskunde, Scheikunde, Letterkunde en de Vrede.
Er zijn zes disciplines waarin een Nobelprijs wordt uitgereikt. Hiervan zijn er vijf door Alfred Nobel bedacht. Eén prijs wordt kortweg de Nobelprijs genoemd, maar is niet opgenomen in het testament van de uitvinden. Dit zijn de Nobelprijzen:
- De Nobelprijs voor de Scheikunde
- De Nobelprijs voor de Natuurkunde
- De Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde
- De Nobelprijs voor de Literatuur
- De Nobelprijs voor de Economie
- De Nobelprijs voor de Vrede
Vijf Nobelprijzen worden uitgereikt in de Concertzaal van Stockholm in Zweden. De Nobelprijs voor de Vrede wordt weer in het stadhuis van Oslo in Noorwegen uitgereikt. Wie de Nobelprijs voor de Vrede wint, wordt bepaald door de Nobelcommissie. Deze bestaat uit vijf leden van het Noorse parlement. De andere vijf prijzen worden toegekend door drie Zweedse wetenschappelijke instellingen. Dit zijn:
- Het Karolinska Instituut: de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde
- De Zweedse Academie: de Nobelprijs voor Literatuur
- De Koninklijke Academie voor de Wetenschappen: de Nobelprijs voor Natuurkunde en Scheikunde
De winnaars van de prijzen krijgen een bedrag van 834.000 euro. Dat is natuurlijk mooi meegenomen, maar toch is het prijzengeld niet het belangrijkste voor de winnaars. Voor de meesten is de prestige en de erkenning de voornaamste beloning.
De Nobelprijs voor de Scheikunde wordt elk jaar toegekend door een commissie van de Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen. Deze prijs wordt uitgereikt aan onderzoekers die belangrijke ontdekkingen hebben gedaan op moleculair of kleiner niveau. Dit jaar (2016) heeft de Nederlander Ben Feringa deze prijs gewonnen. Hiermee is hij de vierde Nederlander die deze prijs kreeg toegekend. In 1901, 1936 en 1995 gebeurde dit ook.
De Nobelprijs voor de Natuurkunde wordt ook uitgereikt door de Zweedse Academie voor Wetenschappen. Dit is door dezelfde commissie als die de Nobelprijs voor de Scheikunde uitreikt. Deze prijs wordt door dezelfde mensen uitgereikt, omdat er slechts een kleine scheidingslijn is tussen scheikunde en natuurkunde. De eerste Nobelprijs voor de Natuurkunde ging naar Wilhelm Röntgen, die de röntgenstralen had uitgevonden. Deze prijs is ook een aantal keren gewonnen door een Nederlander. De laatste keer was in 2010, door Andre Geim. Dit jaar gaat de prijs naar de drie Britse wetenschappers David Thouless, Duncan Haldane en Micheal Kosterlitz.
De Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde wordt jaarlijks uitgereikt door het Karonlinka-instituut. De prijs wordt toegekend aan een wetenschapper die de wereld op het gebied fysiologie of geneeskunde heeft verbeterd, door middel van een uitvinding of ontdekking. Het is dus een prijs voor een wetenschapper die de gezondheidszorg heeft verbeterd of een unieke medische toepassing heeft uitgevonden. De laatste keer dat een Nederlander deze prijs won, was in 1973. Deze werd toen toegekend aan Niko Tinbergen. Hij had een onderzoek uitgevoerd naar het gedrag van sociale dieren. Dit jaar is de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde toegekend aan de Japanner Yoshinori Ohsumi.
Een commissie van de Zweedse Academie bepaalt elk jaar aan wie de Nobelprijs voor de Literatuur wordt toegekend. Hierbij wordt er vooral uitgegaan van de uitspraak van Alfred Nobel. Volgens hem moest deze prijs uitgereikt worden aan iemand die ‘het meeste opmerkelijke werk heeft geschreven met een idealistische trend’. Hierbij bedoelde hij een heel oeuvre van een auteur. Geen enkele Nederlandse schrijver heeft ooit deze prijs gewonnen. Dit jaar gaat de Nobelprijs voor de Literatuur naar de singer/songwriter Bob Dylan. Hij krijgt deze prijs uitgereikt, omdat hij de Amerikaanse liedtraditie met nieuwe dichterlijke expressiemogelijkheden heeft uitgebreid.
Eigenlijk is dit de Prijs van de Zweedse Rijksbank voor Economie, maar in de volksmond wordt deze de Nobelprijs voor de Economie genoemd. De prijs is in 1969 ingesteld, ter ere van het driehonderd jarig bestaan van de bank. De laatste keer dat een Nederlander deze Nobelprijs won, was in 1975. Tjalling Koopmans kreeg deze toen uitgereikt. Dit jaar gaat de Nobelprijs voor de Economie naar de Brits-Amerikaanse econoom Oliver Hart en de Finse econoom Bengt Holmström. Het duo krijgt de prijs voor de bijdrage die ze hebben geleverd aan de contracttheorie.
De Nobelprijs voor de Vrede is de bekendste Nobelprijs. Deze wordt uitgereikt door het raadhuis in Oslo, in Noorwegen. Het Noorse Nobelcomité bepaalt wie deze prijs wint. Ook al is dit de bekendste Nobelprijs, toch is er geregeld kritiek op de keuze. Toen president Obama de prijs in 2009 won, werd er door tegenstanders beweerd dat het een politieke zet was, omdat hij volgens hen alleen beloftes had gemaakt en niets had waargemaakt. De Nobelprijs voor de Vrede is twee keer uitgereikt aan een Nederlander. In 1911 was dit aan de jurist Tobias Asser. Hij kreeg de prijs vanwege zijn rol bij de totstandkoming van het Hof van Arbitrage op de eerste Haagse Vredesconferentie in 1899. In 1954 werd de Nobelprijs toegekend aan Gerrit Jan van Heuven Goedhart. Officieel was dit de prijs voor het Bureau van de VN-organisatie Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen. Van Heuven Goedhart nam de prijs in ontvangst, omdat hij de eerste commissaris was. In 2016 krijgt de Colombiaanse president en politicus Juan Manuel Santos de Nobelprijs voor de Vrede. Hij krijgt de prijs toegekend voor zijn resolute inspanningen om een einde te maken aan een meer dan vijftig jaar durende burgeroorlog.
De Pakistaanse kinderrechtenactiviste Malala Yousafzai was de jonge persoon ooit die Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Ze was 17 jaar oud toen ze de prijs kreeg. Zij kreeg deze in 2014 uitgereikt, samen met de Indiase Kailash Satyarthi. De twee kregen de Nobelprijs voor hun strijd tegen de onderdrukking van jongeren en voor het recht van alle kinderen op onderwijs.
De Nobelprijswinnaars worden steeds ouder. Sinds de jaren zestig stijgt de gemiddelde leeftijd. De oudste persoon die ooit de Nobelprijs won, was de Russische econoom Leonid Hurwicz Hij was 90 jaar en 111 dagen oud en won de prijs in 2007 voor zijn omgekeerde speltheorie. Een half jaar na de uitreiking, overleed hij.
