Een EMDR behandeling verloopt in een aantal fasen volgens een bepaalde structuur. Eerst vraagt de therapeut om de traumatische gebeurtenis te vertellen, zoals die nu in zijn of haar hoofd zit. Daarna wordt besproken welk beeld van deze gebeurtenis op dat moment de meeste spanning oproept. Het kan hierbij ook gaan om meerdere beelden. Vervolgens wordt vastgesteld welke betekenis en emotie dit beeld oproept bij de cliënt, met welke mate van spanning dit gepaard gaat en wat de locatie is van de spanning in het lichaam.
De cliënt neemt dan het beeld in gedachten en de disfunctionele overtuiging die hier volgens hem of haar bijhoort en stelt vast op welke plaats in het lichaam de spanning het meest wordt gevoeld. De therapeut zal de cliënt tegelijkertijd een afleidende taak laten uitvoeren die een belastende werking heeft op het werkgeheugen. Het kan zijn dat de therapeut de cliënt vraagt om de handbewegingen van de therapeut te volgen die naar links en rechts gaan. Ook is het mogelijk dat de cliënt in een hoofdtelefoon afwisselend tikjes hoort in het linker- en rechteroor.
Vervolgens laat de cliënt het beeld los en bepaalt hij of zij welke gedachten, gevoelens en lichamelijke sensaties er omhoog komen. De therapeut vraagt de cliënt zich op de sterkste gedachte, gevoel of lichamelijke sensatie te richten en om de halve minuut vraagt de therapeut opnieuw wat er in de cliënt opkomt. Na enige tijd wordt vastgesteld hoeveel spanning het beeld nog oproept als de cliënt hier weer aan denkt en welk aspect van het beeld de meeste spanning oproept. De procedure wordt daarna weer opnieuw gedaan, maar dan met het aspect wat de meeste spanning oproept. Dit wordt steeds herhaald totdat het beeld helemaal geen spanning meer oproept.
Als laatste onderdeel van een sessie wordt er een positieve overtuiging aan het beeld gekoppeld. Ook bij het koppelen van deze overtuiging wordt het werkgeheugen kort belast. Dit wordt herhaalt totdat de overtuiging voor de cliënt zo geloofwaardig mogelijk is. De klachten die optreden na een traumatische gebeurtenis nemen af, als het beeld of de beelden die de meeste spanning oproepen op deze manier worden behandeld. In veel gevallen zijn er slechts één tot drie sessies nodig, als het gaat om traumatische gebeurtenissen die eenmalig zijn opgetreden. Indien het gaat om langdurige traumatisering, bestaat de behandeling vaak uit meerdere behandelingen.
Tijdens het begin van een sessie neemt de spanning vaak juist toe. Later gaat dit echter over in een meer ontspannen toestand. Door de EMDR behandeling wordt het beeld dat de cliënt als uitgangspunt neemt minder levendig en emotioneel. Ook is het zo dat de betekenisgeving van het beeld zal veranderen. Dit zorgt er ook voor dat iemand zich echt bewust wordt dat de traumatische gebeurtenis voorbij is, waardoor hij of zij niet meer zoveel spanning ervaart wanneer de herinnering aan de gebeurtenis boven komt drijven. Verder zal de cliënt minder schrikachtig en prikkelbaar worden en minder vaak situaties die hem of haar kunnen herinneren aan de gebeurtenis vermijden.
Er zijn diverse onderzoeken gedaan naar de werkzaamheid van een EMDR behandeling. Uit de onderzoeksresultaten kwam naar voren dat cliënten goed op deze vorm van therapie reageren. Soms wordt opgemerkt dat EMDR helemaal niet zo goed is, omdat de spanning op het begin juist heviger wordt. Het komt inderdaad vaak genoeg voor dat iemand na een sessie een aantal dagen lang juist nog meer last heeft van spanning en dat er ook lichamelijke reacties optreden. Dit betekent echter dat het verwerken is gestart en tegenwoordig weten therapeuten precies hoe hiermee om moet worden gegaan.
Een EMDR behandeling wordt vaak ingezet bij de behandeling van een posttraumatische stress-stoornis. Het kan echter ook goed worden toegepast bij andere angststoornissen die gerelateerd zijn aan trauma's. Deze stoornissen zijn het gevolg van een angstige, schokkende gebeurtenis en met een EMDR behandeling kunnen de klachten die optreden worden verholpen. Onder een schokkende gebeurtenis kunnen we bijvoorbeeld (seksueel) geweld, een oorlogssituatie of een natuurramp verstaan, maar ook een verkeersongeval of een ongeluk.
Personen die last hebben van een posttraumatische stress-stoornis of een andere gerelateerde angststoornis, herbeleven het trauma steeds opnieuw en kunnen hier ook nachtmerries over hebben. Hierbij lijkt het net alsof het levensecht is en het roept dan ook veel spanning op. Als gevolg hiervan kunnen deze personen bepaalde situaties of personen gaan vermijden die hen herinneren aan de gebeurtenis. Daarnaast zijn ze vaak prikkelbaar, alert en schrikachtig. Door de herbelevingen minder heftig te maken met behulp van een EMDR behandeling, kunnen alle symptomen van een posttraumatische stress-stoornis of andere angststoornis gereleerd aan trauma's sterk afnemen.
Er is eigenlijk geen duidelijke verklaring te vinden voor de werking van EMDR. De therapievorm is nu gebaseerd op verschillende therapeutische technieken. Francine Shapiro heeft de EMDR therapie ontwikkeld en zij denkt dat het links-rechts-links principe tijdens de therapie ongeveer hetzelfde werkt als de remslaap. in ieder geval wordt het trauma tijdens de EMDR behandeling verwerkt en verdwijnt ook de traumatische respons volledig. Hierdoor zal de cliënt de traumatische gebeurtenis niet meer op dezelfde manier herbeleven als daarvoor.
Een andere theorie voor het links-rechts principe kwam van Nicosia. Tijdens het beleven van een traumatische gebeurtenis wordt er in het lichaam veel noradrenaline afgescheiden. Dit stofje zorgt ervoor dat er geen communicatie meer plaatsvindt tussen de septum (gelegen tussen het limbische systeem en de cortex) en de voorhoofdscellen. Een gedeelte van het limbische systeem slaat alarm tijdens een traumatische gebeurtenis en draagt het bewustzijn van het gevaar daarna over aan het septum. Op die manier kan het deel van het limbische systeem namelijk weer alert blijven op andere gebeurtenissen en eventueel alarm slaan. Dit gebrek aan communicatie gaat de verwerking van traumatische informatie tegen.
De psychologen Glen Boder en Raymond Gunter hebben ontdekt dat afleidende taken de sterkte van een nare herinnering kunnen doen afnemen en dit zou ook een verklaring kunnen zijn voor de werking van een EMDR behandeling. Bij het uitvoeren van een afleidende taak wordt het werkgeheugen namelijk geactiveerd en dit vermindert vervolgens de sterkte van de herinnering aan de traumatische gebeurtenis. Het volgen van handbewegingen neemt meer werkheugen in beslag dan tikjes op de handen of knieën of tikjes in de oren en daarom zal het volgen van handbewegingen ook het beste werken bij een EMDR behandeling.
